O transformacji energetycznej Polski mówi się głównie jako o gigantycznym wyzwaniu, które będzie się wiązało z kosztami i wyrzeczeniami.
Warto jednak spojrzeć na planowane zmiany, jak na szansę rozwojową. Będzie jej towarzyszyło uruchomienie sporych funduszy, z których będą mogli korzystać także obywatele państw przechodzących transformację. W poniższym tekście proponuję krótki przegląd takich potencjalnych możliwości.
„Transformacja energetyczna będzie wymagała zaangażowania wielu podmiotów i poniesienia znacznych nakładów inwestycyjnych, których skala w latach 2021-2040 może sięgnąć ok. 1 600 mld PLN.” To zdanie zaczerpnięte z Polityki Energetycznej Polski do 2040 r. dobitnie pokazuje, jak dużym wyzwaniem jest dla Polski zmiana modelu energetycznego, która musi się dokonać w najbliższych latach.
Planowana we wspomnianym dokumencie transformacja opiera się na trzech filarach:
■ sprawiedliwa transformacja,
■ zeroemisyjny system energetyczny,
■ dobra jakość powietrza.
Sprawiedliwa transformacja oznacza zapewnienie możliwości rozwoju regionom i społecznościom najbardziej dotkniętym negatywnymi skutkami przekształceń. Chodzi tu przede wszystkim o tzw. regiony węglowe, których mieszkańcy powinni zyskać możliwość godnego zatrudnienia w nowych branżach, w tym związanych z odnawialnymi źródłami energii, energetyką jądrową, elektromobilnością, infrastrukturą sieciową, cyfryzacją czy termomodernizacją budynków.
Zeroemisyjny system energetyczny oznacza rozwój energetyki wiatrowej (zwłaszcza morskiej) oraz jądrowej, a także energetyki rozproszonej i obywatelskiej, które uzupełniane paliwami gazowymi mają docelowo zastąpić stare „brudne” sposoby wytwarzania energii. Wreszcie dobra jakość powietrza to filar którego skutki mają być najbardziej zauważalne dla obywateli. Poprawa jakości atmosfery ma być efektem m.in. transformacji systemu ciepłowniczego, promocji transportu elektrycznego oraz budynków pasywnych i zeroemisyjnych.
Powyższe ambitne cele wymagają sporych nakładów, które będą pochodziły zarówno ze środków unijnych jak i krajowych. Poniżej chciałbym przyjrzeć się najważniejszym z nich i zastanowić się jakie nowe możliwości z nich wynikają.
Polityka Spójności
Polityka Spójności to nic innego, jak znane nam dobrze z poprzednich lat fundusze europejskie. Kolejna perspektywa finansowa obejmuje lata 2021-2027 i znajduje się obecnie w trakcie negocjacji. W poprzednich latach kwestiom energii i klimatu w największym stopniu poświęcony był program Infrastruktura i Środowisko. Jego następcą w nowej perspektywie będzie program o obrazowej nazwie FEnIKS, czyli Fundusze Europejskie na Infrastrukturę, Klimat, Środowisko. Planowany budżet programu to ok 7,9 mld euro. Inwestycje o zasięgu regionalnym będą miały swoje źródło finansowania w programach regionalnych. Tam również z pewnością nie zabraknie możliwości pokrycia kosztów transformacji energetycznej w poszczególnych województwach.
Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności
Reakcją instytucji Unii Europejskiej na pandemię Covid-19 i związane z nią spowolnienie gospodarcze było utworzenie Europejskiego Planu Odbudowy. Ten ambitny program, nazywany nowym Planem Marshalla (nawiązanie do amerykańskiego planu mającego służyć odbudowie gospodarek krajów Europy Zachodniej po II wojnie światowej), składa się z kilku instrumentów, z których najważniejszy to właśnie Instrument na rzecz Odbudowy i Zwiększania Odporności. Opiera się on na założeniu, że poepidemiczny kryzys wymaga działań stanowiących impuls rozwojowy, a to może się wiązać z transformacją energetyczną, np. z rozwojem nowych gałęzi „zielonego” przemysłu. Środki, które Polska ma otrzymać w ramach Instrumentu na rzecz Odbudowy... będą wydawane na podstawie Krajowego Planu Odbudowy.
Zakłada on pięć komponentów tematycznych, z których najważniejsze to:
■ Zielona energia i zmniejszenie energochłonności, obejmujący zmniejszenie energochłonności domów i budynków użyteczności publicznej, inwestycje w rozwój technologii wodorowych i paliw alternatywnych, rozwój odnawialnych źródeł energii (w tym morskich ferm wiatrowych) wraz z dostosowaniem sieci przesyłowych oraz szereg działań związanych z poprawą jakości środowiska (rekultywacja obszarów zdegradowanych, rozbudowa systemów oczyszczania ścieków, „zazielenianie” przestrzeni publicznej w miastach)
■ Zielona inteligentna mobilność obejmujący zarówno wzrost wykorzystania samochodów i autobusów elektrycznych jak i zwiększenie konkurencyjności kolei w stosunku do transportu indywidualnego.
Oprócz tego w Krajowym Planie Odbudowy zaplanowano m.in. wsparcie dla przedsiębiorstw inwestujących w zielone technologie lub rozwój innowacji związanych z zapobieganiem powstawania odpadów. Widać więc, że nie chodzi tu jedynie o proste odchodzenie od węgla, ale też o rozwinięcie alternatywnych gałęzi przemysłu, które zapełnią pustkę powstałą w gospodarce.
Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji
Jest oczywiste, że transformacja energetyczna, poza pozytywnymi efektami będzie też generowała poważne problemy społeczne na terenach, których gospodarki były ściśle związane ze starymi źródłami energii. Fundusz na rzecz Sprawiedliwej Transformacji ma zapewnić środki na łagodzenie tych problemów.
W Polsce największym beneficjentem funduszu będzie oczywiście województwo śląskie, ale też inne regiony w których, których mieszkańcy ucierpią w wyniku planowanych zmian. Prawdopodobnie znajdzie się wśród nich także część województwa małopolskiego. Mechanizm ten ma zapewnić mieszkańcom wskazanych regionów większe możliwości znalezienia zatrudnienia w nowych i przechodzących transformację sektorach, możliwość przekwalifikowania się, ale także ochronę przed ubóstwem energetycznym.
Inne mechanizmy
Oprócz wyżej wymienionych Polityka Energetyczna Polski do 2040 r. wskazuje też jako źródła finansowania transformacji energetycznej unijny mechanizm ReactEU. Jego celem jest zapewnienie większych środków na wsparcie osób najbardziej potrzebujących w Europie na etapie odbudowy po pandemii. W realizację założonych celów mają zostać też wprzęgnięte programy priorytetowe Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz środki Wspólnej Polityki Rolnej. Planowane jest też utworzenie nowych instrumentów krajowych, np. Funduszu Modernizacyjnego oraz krajowego funduszu celowego, zasilanego środkami ze sprzedaży uprawnień do emisji CO2.
Jak widać mechanizmy finansowe związane z transformacją energetyczną będą źródłem finansowania zarówno dużych inwestycji infrastrukturalnych realizowanych z poziomu ogólnokrajowego, jak i mniejszych lokalnych przedsięwzięć. Bezpośrednio będą mogły zyskać na nim przedsiębiorstwa (także mikro i małe), gminy czy właściciele nieruchomości mieszkalnych a nawet osoby fizyczne, na przykład w zakresie możliwości przekwalifikowania się i znalezienia zatrudnienia poza przemysłem węglowym. Warto śledzić prace nad wdrażaniem tych mechanizmów, aby nie przegapić szansy na odnalezienie się w nowym zielonym ładzie.
Maciej Łata
Tarnowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A.