Na naszych oczach postępują nieodwracalne procesy radykalnie zmieniające dotychczasowe funkcjonowanie światowej energetyki.
Wynikają one z dążeń do sprostania wyzwaniom klimatycznym (zeroemisyjność źródeł energii) i środowiskowym (poprawa jakości powietrza) przy równoczesnym zapewnianiu bezpieczeństwa energetycznego w takich aspektach jak pewność dostaw, odporność systemu i jakość energii elektrycznej. Powszechne staje się również oczekiwanie sprawiedliwości energetycznej rozumianej jako gwarantowanie przystępności cenowej dla odbiorców indywidualnych i przemysłu oraz eliminacji ubóstwa energetycznego. Transformacja energetyczna jest próbą reakcji na te wyzwania. Można ją określić jako proces ewolucji struktur technologicznych i rynkowych, ram regulacyjnych, wzorców konsumpcji i norm społecznych w kierunku zapewniania powszechnego dostępu do niezawodnej, czystej i przystępnej cenowo energii.
Należy podkreślić, że nie ma jednego, uniwersalnego modelu transformacji energetycznej, choćby z uwagi na zróżnicowane lokalne uwarunkowania związane z dostępnością zasobów, strukturą demograficzną, czy też specyfiką gospodarki. Oczywiście istotny jest wymiar technologiczny transformacji, ale nie można też pomijać aspektów ekonomicznych, instytucjonalnych i społecznych.
Jedną z najważniejszych cech transformacji energetycznej jest odchodzenie od paliw kopalnych w kierunku rozproszonej produkcji energii ze źródeł odnawialnych stabilizowanych przez niskoemisyjne źródła wytwórcze. Postępuje odchodzenie od energetyki scentralizowanej w stronę rozproszonej, lokalnej. Linearny, jednokierunkowy system energetyczny zastępowany jest przez zintegrowany i wielokierunkowy. Konsumpcja energii jak najbliżej miejsca wytworzenia ma prowadzić do redukcji strat energii i obniżania kosztów.
Rola samorządów
Szczególną rolę w procesie transformacji energetycznej mogą odegrać jednostki samorządu terytorialnego. Te, na poziomie lokalnym, wcale nie muszą ograniczać się do egzekwowania uprawnień w zakresie planowania przestrzennego oraz energetycznego przez tworzenie planów zaopatrzenia w energię. To oczywiście ważne kompetencje, a umiejętnie je wykorzystując gmina może ułatwiać mieszkańcom i przedsiębiorcom rozwijanie inicjatyw energetycznych. Samorząd może i powinien jednak iść dalej i traktować transformację jako szansę na katalizowanie pozytywnych zmian. Oznacza to inicjowanie, a nawet współuczestnictwo w projektach energetycznych, które mogą pomóc sprostać lokalnym wyzwaniom. O jakich wyzwaniach mówimy? Gmina ma działać dla dobra wszystkich mieszkańców. Tymczasem większość mieszkańców nie ma możliwości zainstalowania na dachu lub działce instalacji fotowoltaicznej. Dotyczy to również wielu małych i średnich firm. Rosną koszty energii dla jednostek komunalnych, ale też dla osób fizycznych. Nieuniknione wzrosty cen energii (w 2022 r. - 10-15%) zapewne będą skutkować wzrastaniem poziomu ubóstwa energetycznego. Z drugiej strony inwestycje OZE, a zwłaszcza ich utrzymanie, powodują powstawanie lokalnych miejsc pracy.
Samorząd regionalny może aktywnie włączać się w transformację przez stymulowanie innowacyjnych, prorozwojowych rozwiązań na poziomie strategii i konkretnych programów.
Etapy transformacji energetycznej
Transformacja rozpoczęła się od rozwijania źródeł rozproszonych, zwłaszcza wykorzystujących energię wiatru i słońca. Dzięki postępowi technologicznemu, ale też stosowaniu programów wsparcia (program Mój prąd), mamy do czynienia z dynamicznym rozwojem źródeł fotowoltaicznych. Dla przykładu, w sierpniu br. moc zainstalowana PV sięgnęła 5,97 GW (wzrost 207 % rok do roku). W ten sposób źródła PV stanowią ponad 11% całkowitej mocy zainstalowanej (53,4 GW) w polskiej energetyce. To więcej niż zakładały plany rządu w PEP2040 na rok 2030! Liczba prosumentów energii odnawialnej przekroczyła w Polsce 668 tysięcy.
Jedną z najważniejszych cech transformacji energetycznejjest odchodzenie od paliw kopalnych w kierunku rozproszonej produkcji energii ze źródeł odnawialnych stabilizowanych przez niskoemisyjne źródła wytwórcze.
Tak burzliwy rozwój energetyki rozproszonej generuje problemy dla operatorów systemów dystrybucyjnych, którzy już teraz często nie są w stanie dołączać nowych, zwłaszcza większych źródeł. Możliwe konsekwencje to odmowy przyłączania, redukcja mocy i odłączanie większych farm PV. Mogłaby temu zaradzić rozbudowa i modernizacja sieci, ale to proces czasochłonny i kosztowny, skutkujący wzrostem cen energii dla wszystkich.
Alternatywę dla rozwijania sieci stanowi efektywne wykorzystywanie energii jak najbliżej źródła, integracja lokalnych komplementarnych źródeł i zasobów energetycznych oraz budowa elastyczności w systemach energetycznych. W ten sposób przechodzimy do nowej fazy transformacji - etapu społecznego wykorzystywania narzędzi technicznych, czyli rewolucji konsumenckiej. Jest w niej miejsce na wykorzystywanie istniejących technologii przez świadomych pro- i konsumentów oraz rozwijanie innowacyjności procesowej. W testowaniu modeli biznesowych mogą pomóc zapowiadane w planowanych aktach prawnych tzw. „piaskownice regulacyjne”. Takie rozwiązania są niezbędne, by możliwe było osiągnięcie celu zapowiadanego w PEP2040 - 300 obszarów samowystarczalnych energetycznie w Polsce do 2030r.
Jak sprostać wyzwaniom?
Aby rewolucja konsumencka mogła w pełni wykorzystać swój potencjał, niezbędne są zmiany prawne, w tym regulacje umożliwiające rozwój energetyki obywatelskiej w rozmaitych formach społeczności energetycznych. Prosument zbiorowy mógłby w budynkach wielorodzinnych wykorzystywać produkowaną energię nie tylko do celów wspólnych, ale też do podziału nadwyżek między mieszkańców. Z kolei prosumentem wirtualnym mogliby być wszyscy (osoby fizyczne, MŚP, a nawet samorząd), którzy nie mogą umieścić instalacji na własnej nieruchomości. Mogliby oni odbierać energię w innym miejscu niż jest wytwarzana. Niezbędne są też zmiany prawne ułatwiające działanie klastrom energii i spółdzielniom energetycznych.
Należy liczyć na to, że stosowne akty legislacyjne ułatwiające działalność w każdej z tych formuł zostaną wkrótce przyjęte, a potem nie będą często zmieniane, gdyż klarowność i stabilność przepisów to warunek rozwoju branży.
Niezbędne jest również przeorientowanie systemów wsparcia inwestycji energetyki rozproszonej, tak by sprzyjały rozwijaniu lokalnych rynków energii. Dominujący obecnie system wspiera inwestycje w źródła, gdy bardziej racjonalne byłoby stymulowanie projektów bardziej kompleksowych (choćby przez połączenie PV z m.in. pompami ciepła, magazynami energii lub ładowarkami elektrycznymi). Takie rozwiązania są zapowiadane na poziomie centralnym - podobna filozofia działania byłaby pożądana na poziomie regionalnym.
Samorząd może i powinien jednak iść dalej i traktować transformacjęjako szansę na katalizowanie pozytywnych zmian. Oznacza to inicjowanie, a nawet współuczestnictwo w projektach energetycznych, które mogą pomóc sprostać lokalnym wyzwaniom.
Partnerstwo
Sukces transformacji energetycznej zależy od ludzi i ich współpracy. Jednym z głównych celów realizowanego w ramach współfinansowanego przez NCBR programu Gospostrateg projektu KlastER jest budowa ekosystemu współpracy z udziałem reprezentantów lokalnych inicjatyw energetycznych, administracji, samorządów terytorialnych, nauki, biznesu oraz społeczności branżowych i firm energetycznych. Więcej informacji o projekcie KlastER można znaleźć na portalu energetyka-rozproszona.pl. Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do współpracy!
Autor: dr Sławomir Kopeć
Dział Współpracy z Administracją i Gospodarką
Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica w Krakowie